TEEJ – A TRADITIONAL PATRIARCHAL BULLSHIT

As I begin to write this, I am glad Facebook does not have a “Hate” button.

For me, Teej is a meaningless traditional ritual that enslaves women and chains them to a myth of them being docile, meek and sacrificial tokens. This doesn’t portray a good wife but it's a personification of a FOOLISH woman who blindly and unquestioningly does what an oppressive culture dictates. The greatest irony is that young and educated women increasingly celebrate this mockery of women in the name of celebrating womanhood.

Teej is nothing but a dyspotian mindset that smacks of misogyny, patriarchy and oppression – I know I am ruffling quite a bit of feathers here! But, never mind! I dare say that Teej is just a ritual best wrapped up in pseudo love, and worst a cruel instrument of social control on women’s agency. Worse yet, nowadays a cultural legitimacy is slathered to make it look like a “family celebration”. Why on earth would you choose Teej, a signpost of female subordination, to make a family celebration?

Then there is another cohort which tries to bring in the “parity” aspect to refute congenital lop-sidedness. A man suddenly becomes a fasting company to his wife. I believe this act is just a sign of sympathy to women folks and a well-thought-out patriarchal tool to cover a murky inequality perpetuated by Teej. A co-fasting man is no one but our society’s metrosexual man who is then raised to a magnanimous character who cares for his wife. Some metrosexual men have gone extra-miles in wishing women Teej in their modern offices. I tell you that by doing so, the patriarchal dice still turns in their favour. So, why would not they happily promote Teej at workplace?   

The women are happy. The men are happy. So, you might say, “what’s your problem?”. Well, my problem is that through generations, men and women have continued to promote and protect patriarchal values, inequality and injustice through a bullshit (oops!) culture like this one. Any culture that connotes discrimination and inequality is nothing less than an “explicit violence”.  

So, when someone flaunts patriarchal symbols including chhadke tilahari, sindoor and dar in the name of Teej, please do not feel under pressure to press the like button every time.

As I finish writing this, how I wish Facebook did carry the "Hate" button!

सामाजिक सञ्जालका “हल्का मजाक”

सामाजिक सञ्जालका रुप र बिरुप  
कहिले काही मलाई लाग्छ म अलि बढ़तै सोच्छु। हुन त पढ्नु, सोच्नु अनि फेरि पढ़नु मेरो दैनिकी नै हो। सोच्नु, छलफल गर्नु, बहस गर्नु – यी सब मेरा रुचिका कुरा हुन। दिनको केही अंश सामाजिक सञ्जालमा व्यतित गर्दा टाइमलाइनमा पोखिएका विचारले मलाई सोच्नमा अझ ऊर्जा थप्छ। तिन्मै एक्छिन घोत्लिदा मलाई मष्तिस्कका कोष चलमलाए झै लाग्छ। रमाइलो लाग्छ। 

सामाजिक सञ्जालबाट धेरै कुरा सुन्न जान्न पाइन्छ। केही मीठा हुन्छन, केही तीता। केही हदसम्म कतिपय ठूला, गन्यमान्य, वौद्धिक, वरिष्ठ र चर्चित व्यक्तिहरुका ट्विटर र फेसबुकका टाईमलाइनमा उनिहरुले जानि नजानि राखेका विचार हेरेरै पढेरै पनि म सजिलै उनिहरुको मनस्थिति र स्तर ठम्याउन सक्छु। 

सामाजिक सञ्जालमा पोखिएका कतिपय कुराले भने मलाई अलि बढी नै असर पार्छ। जस्तो कि सामाजिक सञ्जालमा मैले ऐले एउटा ट्रेन्ड महशुस गर्दैछु - “हल्का मजाक” को। कुनै निष्चित जातजाती, महिला, अपांग जस्ता विषयमा मानिसहरू अलि बढ़ी नै मजाक गर्न अग्रसर र रुचि राख्छन जस्तो मलाई लाग्छ। केही अघिको कुरो हो, सामाजिक सञ्जालमा चर्चा चलेको एउटा विषय थियो –

“झापाको सड़क अफ्रिकी सुन्दरीका गाला जस्तै चिल्ला ………”। 

यो भनाई राजनितिमा पद र प्रतिष्ठा बोकेका एक व्यक्तिबाट आएको थियो। यसैलाई मजाकिया रुपमा प्रयोग गर्ने अवसर ठानेर समाजिक सञ्जालका एक चर्चित मुटुका डाक्टरले यसैसंग अरु प्रसंग जोडेर अर्को ट्विट लेखे। त्यसपछि त के थियो, क्षणभरमै सामाजिक सञ्जालमा यसले एउटा जोकको रूप नै लियो। हाम्रा समाजका अगुवा, जान्नेबुझ्ने पंक्तिका मान्छेहरु कतिजना आफै मरीमरी हासे, कतिले यही भनाईका सहारामा फेरि अरुलाई हँसाउन प्रयोग गरे र कतिले बुझे- नबुझे साथ दिए – लहलहैमा हासेर, गिल्ला गरेर। 

अफ्रिकी मुलुकहरुमा लामो समय बसेकी मलाई भने त्यो भनाईले कटक्क मुटु काट्यो। मेरा कैयौ काला साथी र शुभचिन्तक छन जसका विचार र व्यवहारलाई म धेरै नै आदर गर्छु। नश्लिय विभेद (रेसिज्म) के हो र यसले कसरी कुन हदसम्म पीडा दिन्छ भन्ने कुरा मैले धेरै नजिकबाट देखेकी छु। कति आफैले भोगेकी छु, कति उनीहरुको संगतबाट थाहा पाएकी छु। त्यसैले पनि “अफ्रिकी सुन्दरीको गाला” भन्ने प्रसंगलाई मजाक बनाइदा मलाई नराम्रो लागेको हो। झनै, ती काला छाला भएका मेरा साथीहरुले प्रत्यक्ष त्यस्तो हसीमजाक सुन्थे वा बुझ्थे भने तिनलाई कस्तो लाग्थ्यो होला? तिनले मेरै देशका ती हसीमजाकिया ग्रुपलाई के भन्थे होलान? ती ग्रुपसंग जोडेर स्वयं मलाई के भन्थे होलान? यस्ता कुरा सोच्दा म विचलित हुने गर्छु। बुद्ध र सगरमाथाको देश भनेर खोक्रो गर्व पालेर र आभुभित्र निहित विभेदलाई कहिलेसम्म मजाक भनेर पन्छाउनु? आफैलाई कसरी ढाट्नु?

मजाकका रुपमा प्रस्तुत गरिने अपमानजनक जोक्स 

कुनै निष्चित वर्ग, जातजाती, महिला, अपांगमाथि गरिने जोकहरुले तीनवटा कुरालाई औल्याउछ। पहिलो - यस्ता जोकहरु प्रायः आफूभित्र शुषुप्त अवस्थामा रहेको पूर्वाग्रही भावना या सोचबाट उत्पन्न भएका हुन्छन। दोस्रो – यस्ता मजाक गर्ने व्यक्तिमा अरुलाई हेप्ने प्रवित्ति हावी हुन्छ जुन सामाजिक परिवेशमा आफूलाई सम्मानित भएको भ्रम पारीराख्न जवरजस्ती स्वयंले आफैभित्र दवाएर राख्नु पर्ने बाध्यता। तेस्रो – जोकको रुपमा अरुलाई अपमानित वा अवहेलना गर्दा त्यसले हासोको वातावरण उत्पन्न गर्ने र कसैले नराम्रो मानिहाले “जोक त हो नि” भन्दै उम्कन पाइने। 

कुनै वर्ग, जातजाती, समुदाय, महिला, अपांगमाथि गरिने जोकलाई हल्का मजाक, जोक, ख्यालठट्ठाको रुपमा प्रस्तुत गरिए पनि, गहिराईमा हेर्दा त्यस्ता जोक गर्ने ग्रुपको अंतरनिहित स्वार्थ वा अपमान गर्ने ध्यय लुकेको हुन्छ। प्रायः सामाजिक रुपमा प्रिभिलेज्ड वर्गका मान्छे या समूहमा यस्ता किसिमका जोक गर्ने प्रवृत्ति हावी हुन्छ। कहिलेकाही उनीहरु स्वयंलाई पनि जानाजानी आफूभित्र निहित त्यस्ता प्रवृत्तिको बारेमा सुइको हुदैन। त्यस्ता प्रवृत्ति र व्यबहार मान्छेका अन्तरमष्तिस्कमा समेटिएका हुन्छन जुन सुरक्षित समय र माहौल पाएपछि अचानक बाहिर निस्कन्छन। त्यसरी अनायसै बाहिर आएको आफ्नो प्रवृती र व्यबहारलाई ढाकछोप गर्न ती मानिसहरु आफ्ना अभिव्यक्तिलाई “जोक्स त हो नि”, “जोक पनि सीरियस्ली लिने”, “हल्का मजाक पनि गर्न नपाइने” भन्दै पन्छिन्छन। तर मेरो विचारमा उनिहरुको त्यो सेफ ल्यानडिंग गर्ने तरिका मात्र हो।

सामाजिक सञ्जालको अर्को “हल्का मजाक” लाई प्रसङ्गमा ल्याउ – “लोग्नेमान्छेलाई दशा लाग्यो भने सन्नी लियोनी पनि सपनामा साड़ी लाएर आउछे रे”।

यो कुनै फिल्मी डाईलग थियो तर ट्विटरमा यसलाई हुबहु प्रस्तुत गरेर “हल्का मजाक” गर्ने ती व्यक्ति अहिले कान्तिपूर टिभीमा मर्निङ्ग कार्यक्रम चलाउछन। उनलाई वैज्ञानिक भनेर उनका कुरा सुन्ने मान्ने थुप्रै छन्। 

अपमानजनक जोक्स प्रायः आफुले हेप्न सक्ने समूहमा साधिन्छ। आफूभित्र उकुसमुकुस संचित भएर रहेका पूर्वाग्रही भावना र विचारहरुले बाहिर निक्लन सही समय र सुरक्षित माहौल खोजिरहेको हुन्छ। सामाजिक सञ्जालमा त्यस प्रवृत्तिका सार्वजनिक व्यक्तिलाई त्यस्तो समय र सुरक्षाको मौका स्वाभाविक रुपमा बढी मिल्छ। त्यसैको फाइदा स्वरूप सामाजिक सञ्जालमा त्यस प्रकृतिका जोक्स चाडै फैलन्छन 

कसैलाई हेप्ने, होच्याउने वा अवहेलना गर्ने ध्यय बोकेका “जोक्स” को बिरोध गर्दै त्यस्ता जोक्सलाई सामाजिक सञ्जालमा त्यसरी फैलाउन हुन्न। त्यसमाथि पनि स्वयं मिडियामा सम्बन्धित मान्छेहरुबाट त्यस्तो प्रवृत्तिलाई प्रोत्साहन गरिनु हुन्न भन्दा आएका केही जवाफ यस्ता थिए – 

“सामाजिक सञ्जालमा हल्का मजाक गर्न पाइन्छ र त्यसले खासै कसैको भावना ठेस पुर्याउदैन। ठूला कुराहरुमा सचेत भए पुगिहाल्यो”। 

त्यही भनाइलाई थप जोड़ दिदै फेरि अर्कोले लेखे – “हरेक विषयमा ठ्याठ्या गर्दा मूल विषय ओझेलमा पर्नेसंगै सोचको अतिवाद हावी हुन्छ”।

के साच्चै अरुलाई होच्याउने प्रवृत्तिका व्यंग्यले कुनै हानि नै गर्दैन त?

कुनै वर्ग, जातजाती, समुदाय, महिला, अपांगमाथि प्रयोग गरिने व्यंग्यले प्रिविलेज्ड ग्रूपको अधिपत्य अझ सशक्त रुपमा स्थापना गराउन सहयोग पुरयाउछ। त्यसले एकातिर भेदभावको खाडल अझ गहिरो बनाउने सम्भावना बोकेको हुन्छ भने अर्कातिर विभेद बिरुद्धको संघर्षलाई कमजोर बनाउछ। 

महिला र त्यसमाथि पनि विशेषगरि सिनेक्षेत्रका महिलाका पहिरन र अंगलाई लिएर अपमानजनक व्यंगलाई “हल्का मजाक” को नामबाट बढ़ाई चढ़ाई गर्ने हाम्रो समाजमा रहेका केही पुरुष र महिलाहरुको प्रवृत्ति नै छ। उनीहरुमाथि जस्तो सुकै निच व्यंग्य गरिए पनि त्यो उनीहरुले सहानुपर्छ र अरु कसैले त्यसको प्रतिकार गर्न हुदैन भन्ने मान्यता बोकेका कैयौ पुरुष महिला छन। तर मैले आजसम्म पनि सिने क्षेत्रमा लागेका पुरुषका पहिरन या अंगका बारेमा खुलेआम अपमानजनक व्यंग गरिएको खासै पाएकी छैन। यसको अर्थ हाम्रो समाजमा कस्ले के गर्नु हुन्छ हुदैन भनेर नैतिक र सामाजिक मूल्यमान्यताको मापदण्ड बनाउने एउटा समूह हावी छ। त्यो समूह प्रायः प्रिविलेज्ड ग्रुप संग सम्बन्ध राख्छ। उसले तय गरेका मापदण्डभन्दा बाहिर उत्पीड़ित समूह वा व्यक्ति गएमा उनीहरुलाई सह्य हुदैन। त्यसको बिरोध त गर्नै पर्यो, तिनिहरुलाई ठ्याक लगाउनु त पर्यो नै, तिनिहरुलाई आफ्नो स्थान त देखाउनु परि गयो। हो त्यस बखतका लागि हुन - समाजमा अनुशशित देखिने या ढोंग गर्नेहरुले प्रयोग गर्ने मुख्य हतियार - “हल्का मजाक” । 

समाजका केही तत्वहरुमा के भ्रम रहेको हुन्छ भने यदि महिलाहरु आफूमाथि कुनै अपमानजनक व्यंग्यबाट बचाउन चाहन्छन भने उनीहरुले चाहे जस्तो रूप र व्यबहारमा ढाल्नुपर्छ। कुनै महिला राम्रा वा नराम्रा हुनुमा स्वयं उनीहरु आफै जिम्मेवार हुन्छन। उनीहरुले नराम्रा ठहराइएका महिलालाई जे पनि भन्न पाउनुपर्छ, जस्तोसुकै मजाक गर्ने छुट पाउनु पर्छ। उनीहरुले “राम्रा” ठहराइएका महिलामाथि उनिहरुले जोक्स गर्दैनन। समग्रमा भन्दा कसलाई राम्रो भन्ने, कसलाई नराम्रो – त्यो ठेक्का ती समूहले लिएका हुन्छन। त्यसैले महिलाहरु उनीहरुले भनेकै जस्तो हुनुपर्छ, त्यही रूपरंगमा ढल्नुपर्छ - त्यसो गरेमात्र घटिया जोक्सबाट बच्न सक्छन महिलाहरु।

हल्का जोकको नाममा गरिने अपमानले सुक्ष्मरुपमा परपीडकको भूमिकालाई अझ बलियो बनाउछ र विभेदका खाडललाई झन गहिराउदै लग्छ। यस्ता प्रकृतिको जोकबाट बच्न र बचाउन महिलाहरु स्वयं “राम्रा” बन्ने चाहना राख्दै जाउन भन्ने स्वार्थ यस्ता अपमानजनक जोक्सले राखेका हुन्छ्न्। भोलि ग​एर कुनै महिलाले आफूलाई मनपर्ने मिनिस्कर्ट वा गला खोलिएका पोशाक नलगाउन भनेर यस्ता जोक समाजका ठूलाठालु तर संकुचित मानसिकताका पुरुष र महिलाले बढी गर्छन्। तीनिहरु यस्ता जोक्स मार्फत आफ्ना छोरी बहिनीहरुलाई नैतिकताको पाठ घोकाउन लाग्छन। नैतिकताका पाठ रटदा रटदा उनीहरु “राम्रा” बन्छन; आफूमै गरिएको जोकमा ती यति निरिह बन्छन कि न मन खोलेर हास्न सक्छन, न प्रतिकार गर्ने हिम्मत जुटाउन सक्छन। 

सनी लियोनीलाई सपनामा सेक्सी अवतारमा परिकल्पना गर्ने पुरुषकी श्रीमती, छोरी बहिनीलाई अरु कसैले त्यस्तै कल्पना गर्दा उनीहरुले कस्तो प्रतिक्रिया देलान? फलानोको श्रीमती, छोरी मेरो सपनामा सेक्सी रुपमा आइन् भन्दा तिनले त्यसलाई पनि हल्का मजाककै रूपमा लेलान कि नलेलान?

प्रिभिलेजमा रमाउनु - विभेदको कारक

विभेदका भाषा

“मेरो घरमा काम गर्ने केटोलाई स्कूल पठाउछु। मलाई त्यसको खूब माया लाग्छ। आफ्नै परिवारको सदस्य जस्तो लाग्छ। तर एउटै भाडोमा पकाएर चाही मैले आजसम्म पनि खान देको छैन। डिक्ची, डाडू, पन्यू छुट्टै दिन्छु, पकाएर खान्छ। काम गर्नेलाई एउटै भाडामा ख्वायो भने पछि टाउकोमा टेक्छन क्या”।

“हे भगवान! कस्तो गरीब! उसलाई देखेर गरीबहरुको लागि केही गर्नुपर्छ जस्तो लाग्यो मलाई। के गर्नु नेता जति सबै चोरै चोर”।

“मेरो घरमा त त्यस्तो छैन…..”।

“त्यो त उपल्लो दलित हो। घर छ, नोकर चाकर छन, अनि फेरि आफ्ले आफ्लाई दलित भन्दै हिड्छ। दलितलाई त हाम्ले हो र? उही जस्ता दलितले पो झन दलित बनाएका छन”।

“कत्ति विभेद विभेद भनिराख्या? तिम्ले विभेदको कुरा गर्न छोडे पो विभेद हट्छ त”।

“त्यै उनिहरुका विभेदका कुराहरु सुन्दा सुन्दा, देख्दा देख्दा हुर्क्यौ। फेरि उनिहरुका कुरा हामी बुझ्न सक्दैनौ रे, महशुस गर्न सक्दैनौ रे। अचम्म छ”!

“ओहो! तपाई त दलित जस्तो देखिनु हुन्न। तपाई त स्मार्ट दलित पो”।

“अफ्रिकन सुन्दरीका गाला जस्ता चिल्ला बाटा…”

“त्यसका हात खुट्टा भाचेर ठेगानमा लगाउनु पर्छ”!

"दाइजोका बिरुद्ध बोल्नेले डिभोर्सपछि लोग्नेको आधा सम्पति लिन लाज लाग्दैन"?

“मेहनत गर्ने बेलामा शून्य, आरक्षणको फाइदा लिने बेलामा दलित रे, महिला रे”?

माथिका सोच प्रायः शहर बजारका शिक्षित सम्भ्रान्त परिवार र साथीभाई बिचमा हुने प्रतिनिधि संवादका अंश मात्र हुन्। यस्ता संवाद र सोचका उदाहरण त थुप्रो छन्। अझ, ती सबलाई एकै ठाउँमा राख्ने हो भने काठमाण्डौमा १ हप्ता जम्मा गरेर राखेको फोहोरको डंगुर के गन्हाउला र जति यस्ता सोच र संवाद गन्हाउछन्। त्यसैले मैले त्यस्ता हरेक सोच र संवादलाई यहा एकै ठाउँमा संकलन गर्ने चेष्टा गरिन।

जातिय, लैंगिक, वर्गीय र नश्लिय विभेद सुसुप्त रुपमा हुन्छन। स्वयंम पिडितहरुलाई पनि विभेद प्राकृतिक प्रक्रिया जस्तो लाग्छ। दलितलाई गरिने विभेद त झन कहालीलाग्दो छ। बाउन क्षेत्रिले मात्र होइन दलितलाई त हरेक जातजातिले विभेद गर्छन। दलितलाई गरिने विभेद आफ्नो श्रेष्ठता दर्शाउने रणनितिक चातुर्य त हुदै हो, त्यसमा पनि बाउन क्षेत्रीदेखि जनजाति, मधेशी - हर कोही जातजातिले संरचनागत रुपमा नै उनिहरुलाई विभेद गर्ने हुनाले दलितमाथि हुने विभेद अझ भयंकर प्रकृतिको हुने गरेको छ।

संरचनागत विभेद (structural discrimination) भनेको के हो त?

समाजमा कुनै विशेष स्थान ओगटेका व्यक्ति वा समूहले जानाजानी आफ्नो स्थायित्व र फाईदाकालागि अधिकार, प्रतिष्ठा, पद या श्रोत साधनहरुमा वर्चश्व कायम राख्न निर्माण गरिएको अप्राकृतिक सामाजिक व्यबस्थालाई संरचनागत विभेद भनिन्छ। संरचनागत विभेदको पहिलो कडि सामाजिक स्तरण हो र यो दीर्घकालीन उद्देश्य प्राप्तिकालागि गरिन्छ। समयसंगै माथिल्लो स्तरण गरिएका व्यक्ति वा समूहले तल्लो स्तरणमा पारिएका व्यक्ति वा समूहलाई उचनिच, उत्पिडन, भाषा भेषभुषा र धार्मिक क्रियाकलापका माध्यमबाट संरचनागत विभेदलाई सश्क्त पार्दै लग्छन् र समय, कालखण्ड, परिस्थितिमा यसले समाजमा स्थायित्व पाउछ र यस्लाई रितिरिवाज वा नियमकानूनको रुपमा मान्यता प्रदान गरिन्छ। जस्तै - कुनै समुदाय वा व्यक्तिलाई उसको छालाको रंग वा एउटा खास पेसासँग जोडेर पूर्वाग्रही धारणा बनाउनु सामाजिक स्तरण (social segregation) या रूढिवाद (stereotyping) हो । कालो देख्ने बितिक्कै मधिशे ठान्नु, कथित माथिल्लो जातकाले दलितलाई छुवाछुत गर्नु, महिलामाथिको घरेलु हिसां र भारतीयहरुले नेपालीलाई बहादुर भनि हेप्नु - यी सब संरचनागत विभेदका उदाहरण हुन।

अब विषयप्रवेश गर्नुअघि तलको कुराकानीमा गौर गरौ -

"तिम्ले त केही बोल्नुपर्थ्यो। बिचरालाई ढाढस मिल्थ्यो अलि भएपनि"।

“मैले बोलेर के नै हुन्छ र?”

“तिमी पढेलेखेको छौ, समाजमा स्थान छ।”

“उस्को दुखको सरोकार मसंग छ र? मेरो पढाई, मानसम्मान, सुखले गर्दा उस्ले दुख पाको हो र? आज म जे छु, त्यो सब मेरो मेहनतको फल हो। १० वर्ष अगाडि मेरो हालत उस्को भन्दा पनि गएगुज्रेकोथ्यो। कति हन्डर खाको छु, कस्तो दुख भोगेको छु त्यो मलाई मात्र थाहा छ”।

माथिको काल्पनिक संवाद भएपनि हामी मध्य धेरै जसोले कसैलाई परिआउदा "मेरो कारणले हो र? मैले गरेर हो र? मेरो के सरोकार? मेरो सफलता मेरो बलबुतामा आर्जन गरेको हो" जस्ता कुरा गरेर प्रायः पन्छिने गर्छौ। साधारण रुपमा आफूलाई समाजबाट अलग राखेर सोच्दा, हुन पनि हो - "के सरोकार"? । तर संरचनागत विभेदको कुरा गर्दा जुनैसुकै विभेदमा "मेरो के सरोकार छ? मेरो के भूमिका छ? भन्ने कुरो बुझ्नु जरुरी छ। आज मैले प्रसंगमा ल्याउन खोजेको कुरो यही हो।

प्रिभिलेजका (privilege) कुरा

यदी हामी कुनै सिमान्तकृत समूह जस्तै गरिब, महिला, मधेशी, दलितमा पर्दैनौ भने कुनै न कुनै रुपमा हामी प्रिभिलेज्ड (privileged) समूहमा आबद्द छौ भनेर बुझ्नुपर्छ। हुन त प्रिभिलेज्डको नेपाली अर्थ "स्वअधिकार" वा “विशेषाधिकार” हुन आउछ तर म यसलाई स्व-प्रायोजित अधिकार भन्न रुचाउछु। प्रिभिलेज भनेको कुनै समाजिक स्तरण वा वर्गमा परेकै कारणले गर्दा “स्वयंले आर्जन नगरेका वर्ग विशेष फाइदाहरु स्वतः पाउनु हो”।

हामी मध्य धेरैले बेला बेलामा कसैले भनेको सुनेका हौला - "बाहुन वा पुरुष भ​एर जन्मनु मेरो बसमा थिएन, त्यसैले बाहुन वा पुरुष भएकै कारणले मैले विभेद गर्छ भन्नु अन्यायपूर्ण छ।" बिल्कुलै सत्य हो। तर यो पनि सत्य हो कि बाहुन वा पुरुषले जन्मजात छुट्टै किसिमका प्रिभिलेजहरु पाउँछन। वर्गीय प्रिभिलेजले गर्दा व्यक्तिको जिवनलाई धेरै हदसम्म सजिलो बनाइदिन्छ। तर प्रिभिलेज्ड हुनु भनेको जिवनका सबै दुख संघर्षबाट अभिन्न हुनु भन्ने होइन। प्रत्येक व्यक्तिले दैनिक जिवनयापनका कुराहरु जस्तै धन कमाउने, साथीभाईका सञ्जाल निर्माण गर्ने कार्यहरु आफैले नै गर्नपर्छ। यस्ता किसिमका संघर्ष हर कोहीले गर्नुपर्छ - त्यसैले यी वर्ग विशेषको प्रिभिलेज अन्तरगत पर्दैन।

उदाहरणकालागि, दलितले भोग्नुपर्ने छुवाछुतको समस्या बाहुनले जन्मभर भोग्नु पर्दैन। छोरी भ​एकै कारणले गर्भमै मारिनुपर्ने नियति छोराले भोग्नु पर्दैन। उपल्लो जातको केटी बिहे गर्ने दलित केटो केटी तर्फका घरपरिवारबाट धेरैजसो मारिन्छन। दलित केटीलाई बिहे गर्ने उपल्लो जातको केटोले सामाजिक बहिस्कार सम्म त भोग्ला तर मारिएकै घटना हामीले बिरलै सुनेका छौ। अनुहार र लुगा हेरेर धनिले गरिबलाई तँ भन्छ या होच्याएर सम्बोधन गर्छ। त्यसको बिपरित गरिबले धनिलाई ज्यूँ हजुर गर्छ। त्यस्तै पितृसत्तात्मक परिवेशमा श्रीमतीलाई तँ वा तिमी भन्नु सामान्य रुपमा लिइन्छ तर श्रीमतीले श्रीमानलाई तँ भनेर सम्बोधन गरे आगो नै बल्ला।

संगै खाने, बस्ने वा सहानुभूतिका केही शब्दले विभेद हट्ला?

संरचनागत विभेदको एउटा घत लाग्दो कुरो के छ भने विभेदमा परेकाहरुकालागि बोल्न जो कोही सजिलै तयार हुन्छन्। सडकमै जान नसक्नेहरु पनि समाजिक सञ्जालमा सहानुभूतिका केही शब्द खर्चिन पछि पर्दैनन्।

"आजको युगमा पनि यस्तो विभेद? अब पनि नबोलि बस्ने"?

“हामीले नै विभेद बिरुध्द बोलेनौ भने कस्ले बोल्छ"?

तर उदेक लाग्दो कुरो के छ भने अधिकांशले विभेद बिरुध्द बोल्ने जागरुकता देखाउदा न आफ्नो प्रिभिलेजका बारेमा बोल्न रुचाउछन न त आफ्ना कुनै प्रिभिलेज छोड्ने साहस राख्छन। अझ, धेरैजसो त आफ्ना प्रिभिलेजका बारेमा अनभिज्ञ नै हुन्छन्। धेरैले विभेदमा परेकाको दुःखका कारण स्वयं आफै हो भन्ने सम्म पनि बुझेका हुन्नन्। प्रिभिलेज्ड भएकामा गर्व र अहं पाल्ने अनि साथसाथै विभेदका बिरुध्द बोल्ने - त्यो तर्कसंगत कुरो हुन सक्दैन। त्यसैले, विभेदका बारेमा चासो देखाउदै सहानुभूतिका केही शब्द व्यक्त गरेर आफ्नो काम कर्तब्य पूरा भयो भन्ने सोच मलाई भने सार्है खट्किन्छ। खाईपाई आएको प्रिभिलेजले मान्छेलाई सजिलै अन्धो बनाउन सक्छ। अरुमाथि भ​एको विभेद देख्नेहरु प्रायः आफ्ले पाएका प्रिभिलेजहरुले कसरी अरुलाई विभेदको खाल्टोतिर धकेलेको छ भन्ने कुरा सोच्न या मान्न सक्दैनन्।

कृतिम रुपमा विभेद बिरुद्ध लाग्ने पनि धेरै छन्। जस्तै, दलितसंगै खाने, बस्ने र दलितकै थर ग्रहण गरेर विभेद बिरुद्ध दिलोज्यानले लागेको छु भन्नेहरु धेरै छन्। के दलितसंगै संग भोजन गरेर, साथमा बसेर वा दलित थर ग्रहण गरेर विभेद हट्ला त? संगै बस्ने खाने क्रियाकलाप सांकेतिक भाव मात्र हुन्। यस्ता क्रियाकलापले वास्त्विक परिस्थिति र विभेदलाई कम गराउन खासै केही मद्दत गर्दैन। फेरि बढ्दो सहरिकरण र चलयमान अर्थतन्त्रको वाताबरणमा संगै बस्ने खाने भन्ने कुरा अति नै सहज र साधारण कुरा हुन्। यस्तो अबस्थामा सांकेतिक भावहरुले विभेद कम या उन्मुलन गर्न कुनै भूमिका खेल्दैनन्। यस्ता क्रियाकलाप मुख्यरुपमा राजनितिक अभिप्रायबाट प्रेरित हुन्छन या आफ्लाई क्षणिक रुपमा विभेद बिरुद्ध उभिएको भन्ने ब्यक्तिगत मन्सायबाट प्रेरित हुन्छन्।

सोचौ - कही आफ्नै विशेषाधिकार त विभेदको जरो होइन?

विभेदको बिरुद्ध केही गर्ने हो भने हामीले दिर्घकालिन सोच राख्न जरुरी हुन्छ। हाम्रा क्रियाकलापले विभेदमा पारिएकाको आत्मसम्मान उकास्न, रोजगारी, शिक्षा वा स्वास्थ्यमा पुर्याउन पँहुच मद्दत गर्छ भने मात्र वास्तविक रुपमा विभेदको बिरुद्धमा उभिएको ठहरिन्छ। नभए, देखावटी रुपमा बोलेर, भजेर हिड्नुको कुनै औचित्य म देख्दिन।  

हामीले अर्को सशक्त रुपमा गर्न सक्ने कार्य भनेको आफ्ना प्रिभिलेजहरुको स्वमुल्याकंन गर्दै कसरी ती प्रिभिलेजहरुले अरुलाई हानि नोक्शानि गरेको छ र तिनबाट कसरी आफूलाई मुक्त पार्ने हो भनेर मनन गर्न सक्ने सामर्थ्य जुटाउनु हो। आफ्ना प्रिभिलेजहरु पनि नछाड्ने अनि बोलेर मात्र विभेद हट्छ भन्नु विभेदको बारेमा अनभिज्ञ हुनु र विभेदलाई हटाउनमा आफ्नो सरोकार नभएको ठान्नु हो। हामीमा अन्तरनिहित प्रिभिलेज सम्बन्धि व्यक्तिपरक विश्लेषणले सिध्दान्तपरक सोच र मान्यतालाई उछिन्दै विभेदका बिरुध्द साच्चै सही रुपमा कार्य गर्ने मौका प्रदान गर्नसक्छ।

जसरी हामी "ब्वाँसोले भेडाको खाल ओढेर कहिल्यै भेडा हुन सक्दैन" भन्ने मान्यता राख्छौ, त्यही अनुरुप आफूभित्र विभेदका तत्वहरु पालेर हामी कहिल्यै समाजमा व्याप्त विभेदलाई समाप्त गर्न सक्दैनौ। त्यसैले विभेदका कारकका रुपमा स्वयं आफूलाई पनि स्विकारौ। समाजलाई विकृत पार्ने आफूभित्र निहित ब्वाँसो रुपी विभेदका कारकहरुलाई आफैले समाप्त गर्नुपर्छ। सामाजिक स्तरणबाट प्राप्त भएको सुबिधा आफ्नालागि जोहो गर्दै र आफ्लाई पायक पर्ने निति नियम बनाउदै र अरुमा थोपर्दै समाजले निर्माण गरेका प्रिभिलेजहरुमा टेक्दै उन्नति गर्ने धोको आफूभित्र नपालौ। प्रिभिलेजको खाल ओढेर निर्दोलाई शिकार गर्ने ब्वाँसो नबनौ। बर्षौदेखि सामाजिक स्तरणका नाममा थोपरिएको ब्वाँसोको खाल काढ्ने हिम्मत गरौ।

त्यसैले जब जब विभेदका घटना घट्छन्, "म त त्यस्तो छैन…….", "मेरो परिवारमा त्यस्तो छैन..….” भन्नुभन्दा अगाडि आफ्ना प्रिभिलेजहरु केलाएर हेर्ने हिम्मत राखौ, ती प्रिभिलेजका दायराबाट अलग्गिएर विभेदमा पारिएकाहरुलाई न्यायोचित साथ र सहयोग दिऔ। विभेद हटाउनमा “ऊनिहरु” भन्दा पनि “आफ्नो” भूमिका बढि छ भन्ने कुरा बुझौ!

"रानीसाब" - अन्तिम भाग

ईश्वरको प्रसाद सरह दुई नातिनीहरुलाई माने पनि गरिमाको सासूभित्र एउटा नाति काखमा खेलाउने भित्रि लालसा थियो नै। घरको चार भित्ताभित्र नातिको आवश्यकता गुञन्थ्यो तर घरका भित्ता छेडेर त्यो आवाज कहिल्यै बाहिर पुगेन। सन्सारका लागि मेजर साबको परिवार एउटा आदर्श परिवार थियो। "न दाइजोको लोभ, न बंश टिकाउने नातिको आश" - सार्है असल परिवार भनेर छरछिमेक कुरा गर्थे। घरभित्र गुंजिने "छोरा, नाति" को चाहना गरिमाको लागि बोझ बन्दैथियो तर पनि उनले ती आवाजलाई प्रतिकार गर्न सकिन। ती आवाज आफ्ना दुई छोरीहरुमाथि अन्याय हो भनेर बुझ्न सकिन। ती आवाज आफ्नै मातृत्वको अपमान हो भनेर सोच्ने विवेक गरिमामा थिएन। त्यो विवेक आओस पनि कसरी - यत्तिका वर्षमा ऊ त संस्कारी गृहिनीमा रुपान्तरण भैसकेकी थिई।

दोहोरो बोल्नु वा सवाल जवाफ गर्नु गरिमाको संस्कार थिएन।

आमाजू र भाउजूले गरिमालाई झारफुक गर्न कसकोमा लगेनन्, कुन पाठपूजा गराएनन्। तर गरिमाको गर्भमा छोरो बसेन। रिटायर भएका श्रीध्वज जरसाबकी रानीसाबकी डाक्टर बहिनीले अवैध अल्ट्रासाउण्ड गरेर पटक पटक छोरीको हत्या गरिमाको गर्भमै भ्रुण अवस्थामै गराइन। तर कैयौ उपाय अनि लाख कोशिश गर्दा पनि गरिमाको गर्भमा छोरो बसेन।

मेजरसाब करसाबमा पदोन्नति भए। गरिमा रानीसाब भई। तर अहँ! गरिमाले करसाबको बंश चलाउने छोरो दिन सकिन। कुनै अज्ञात रोगले विस्तारै गाज्दै लगे सरी ऊ भित्र कही कतै नमिठो दुख्न शुरु गर्दैथ्यो। शरिरको अंग प्रत्यंगका दुख त गरिमाले शायद ठम्याउथि होला, शायद त्यसको औषधी मुलो गर्न ऊ जान्थि होला। तर, ऊ भित्र जे दुखिरहेको थियो, त्यो उनको मन थियो। त्यसको औषधी खोज्न जानु कहा?  

आफूभित्रका दुखाईलाई बेवास्ता गर्दै दैनिकी र व्यबहारमा गरिमा अभ्यस्त हुदै गई।

केही दिनदेखि गरिमाकी जेठी छोरी निदाउरी रहन लागेकी थिई। १४ वर्षकी ऊ पढाईमा निकै राम्रो थिई। स्कूलमा ऊ सबकी प्यारी थिई। आंगनका फूलहरुको स्याहार सुसार गर्न ऊ निकै मन पराउथी। ऊ प्रकृतिमा सार्है रमाउथि। तर अचानक उसमा नैराश्यता छाउन थालेको थियो - न उनि कसैसंग राम्रो कुरा गर्थिन, न बाहिर फूल प्रकृतिमा घुल्थिन्। करिब दुई हप्ता देखि उसलाई नियालिरहेकी गरिमालाई छोरीको बदलिएको व्यबहारले उकुसमुकुस बनाइरहेको थियो। “भक्खर युवा अवस्थामा पुगेकी छोरीलाई सोध्यो भने शंका गरेको भनेर उल्टो रिसाउने पो हो की”? अनेकन मनोवादका बिच शनिवारको दिउसोको समय पारेर गरिमाले छोरीलाई मुखै फेरेर सोध्छु भनेर ठानि।

“छोरी महारानी, तिम्रो स्कूल त राम्रै चलिराख्या छ? तिम्ले बाहिर बगैचाको फूल नहेरेर कस्तो झारपात आएर नराम्रो भईसक्यो हेर त! उता भृकुटी मण्डपमा फूल मेला लागेको रैछ, आज दिउसो किन्न जाउला है?” गरिमाले यति भन्दा भन्दै छोरीको मुख घोप्टिएर झण्डै घुडामै पुग्न लागिसकेको थियो। “छोरी, तिमी खुशी त छ्यौ? तिम्लाई के भाको छ भनन, बा! तिमी खुशी त छ्यौ? तिमीलाई कसैले केही पो भन्यो कि? ममिलाई भनन महारानी। केही बोलन, बाबा"।

गरिमाको सामिप्य र मायालु पाराले छोरीलाई पगाल्न धेरै बेर लागेन। ज्वालामुखी फुटेर लप्का लप्का लाभा निस्किएझै उनका आंखाबाट ढिक्का ढिक्का भएर आँशू वर्षिए। गरलम्म गरिमालाई अङ्गालो हालेर छोरी आफ्ना रोदनलाई आफैभित्र थिचेर बेस्सरी रोई। अचानक छोरीको त्यो अवस्थाले गरिमा अकमक्क परि। सोच्दै नसोचेको यो के हुदैछ, के भयो छोरीलाई भनेर गरिमा आत्तिइ। “कसले के गर्यो मेरो बाबालाई?” उनको मुटु गाठो परेर आयो। सोच्न नसकेर टाउको माथि सय मनको भार कसैले ह्वात्त राख्देको जस्तो भयो। हजारौ बेदना तछाडमछाड गर्दै उनि भित्र उर्लेर आए। २०१३ सालमा केदारनाथको बाढी गरिमाले टिभीमा मात्र देखेकी थिई, आज त्यस्तै बाढी प्रतक्ष्य आफैभित्र ऊ महशुस गर्दै थिई।

“छोरी, मेरी महारानी, के भयो? भनन बा"! केही सम्हालिदै गरिमाले फेरि सोधि।

“ममी, कमल अन्कल! मलाई कमल अन्कल मन पर्दैन। हजुरहरु बैठक कोठामा कुरा गरेर बसिरहदा कमल अन्कल हाम्रो कोठामा आइसिन्थ्यो। मलाई कमल अन्कलले नराम्रोसंग छोइसिन्थ्यो। हिजो हामी सबजना कमल अन्कलको घरमा गएको बेलामा, ह्वाले मलाई कोठामा बोलाइस्यो……”।

यत्ति सुन्दासाथ गरिमाका कान टिनिनिनि……. एकहोरो बजिरहे। उनलाई सारा शरिर गर्हुङ्गो भएर पैतालाले भुईं छेडेर आफै पातालभित्र भित्र भासिदै ग​ए जस्तो भयो। ठूलो मैदानमा जोरको हावाले हुत्त्याएर गोल गोल घुमाउदाको जस्तो उनको शरिर लोलिएर आफ्नै वजन थाम्न नसक्ने भयो। छोरीले के भनि, कसो भनि गरिमाले सुन्न सकिन - उसका कान बज्न छोडेनन्। कान टिनिनिनि…….बजिरहे। ऊ करिब करिब बेहोसीकै हालतमा छोरीको कोठाबाट बाहिरिई।

त्यो दिनभर गरिमा कोठाबाट बाहिर निस्किन। सन्चो भएन होला भनेर सासूले अर्दलीलाई खाजा बनाउन लगाएर खाइन्। शनिवारको दिन पनि करसाब उही कमल जरसाब र चाँदनी रानीसाबका पुगेका थिए। करसाबलाई  चाँदनी रानीसाब खूब मनपर्न थालेकी थिइन्, चाँदनी रानीसाब लाई पनि त्यस्तै! शायद यही बदलिदो सम्बन्धको भनक कमल जरसाबलाई परिसकेको थियो। गरिमाकी निर्दोष छोरीले शायद त्यही जन्म हुन लागेको अवैध सम्बन्धको बदला भोगेकी थिइन्।

घण्टौपछि गरिमा कोठाबाट बाहिर निस्की। भान्छासम्म पुग्दा उस्लाई कही आफूले सपना देखेको त हैन भन्ने लाग्यो। "सपना नै होस्, होला"? खंग्रिएको पाखुरामा एकचोटी चिमोटेर पनि हेरि। अह! त्यो के सपना हुन्थ्यो र! आँशूका बलिन्धरा झार्दै गरिमाले कुरो सासू-ससूरालाई सुनाइ। घाममा सुकाउदा सुकाउदा खुइलिएको कपडा जस्तै सासू-ससूरा दुवैको अनुहारको रंग उड्यो, ओठ सुक्खा भए। आगोको भुङ्रोमा परेजस्तो गरि पूर्पूरोमा हात लगाएर सासू रुन लागिन्। आफ्नो छाती सुम्सुम्याउदै ससूराले बोले - "मेरो छाती फुट्ला जस्तो पो भो"।

"कमल जरसाब त सार्है राम्रा मान्छे, त्यसो गर्लान र? आजसम्म कसैको मुखबाट उनको बारेमा नराम्रो सुनेको छैन। बुहारी तिम्ले नातिनिलाई राम्ररी सोधेकी हौ त?", ससूराले यसरी सोध्दा सासूले हल्का समर्थन गरेझै मुन्टो हल्लाइन्। गरिमाले सासू-ससूरालाई बर्षौदेखि श्रद्दा र सम्मानको भेटी चढाएकी थिई, ठाडो शिर गरेर कहिल्यै बोलेकी थिइन। सासू-ससूराको त्यो एक प्रश्नले उनले आफू उभिएको धरातल भेटि। सासू-ससूराको सोचको यथार्थ एकाएक गरिमाको सामुन्ने उन्लाई नै खिस्याएझै गरेर समयले टिगंरिग्रं उभ्याइदियो।

हो, समय बलवान छ!

चाँदनी रानीसाबको घरमै डिनर गरेर करसाब राति ११ बजे मात्र फर्के। मुटुमा बटारिएको गाठो खोल्दै गरिमाले आँशूका भेल बिच करसाबलाई सबिस्तार लगाई। यी सब सुनेर रिसले आगो होलान भन्ठानेकी थिई गरिमाले, करसाब त उल्टो खनिए, "जे मनलाग्यो त्यही नभन है, यस्तो कुरा पनि यति सस्तोसंग भन्ने? कमल जरसाबलाई नराम्रो भन्ने मान्छे हाम्रो सारा आर्मिमै छैन। छोरीलाई राम्रोसंग सोध्या हो तिम्ले? जरसाब त्यस्तो हुनै सकिबक्सन्न । यस्तो नीच आरोप लाउने? म छोरीलाई भोलि बिहान आफै सोध्छु। मेरो प्रमोशनको सवाल छ, यस्ता वाहियात कुरा नगर गरिमा"! उनले यसरी ठोकुवा गरेर भनेकी मानौ उनले आफ्नै छोरीलाई भन्दा ब​ढी जरसाबलाई चिनेका थिए। उनलाई आफ्नै प्रमोशनको फिक्रि थियो।

हर बर्ष आफैले रट्याएका स्वस्थानी ब्रत कथाका राक्षसी पात्रका दाह्रा जस्ता पितृसत्ताका दाह्राहरु गरिमालाई बिचमा पारेर ताण्डव गर्दै थिए। उन्ले त्यस प्रवृत्तिका ताण्डव न पहिले रोक्ने प्रयास गरेकी थिई, न आज नै केही गर्न सकी। ती ताण्डव गरिमाको दैनिकी बनिसकेको थियो। उन्लाई पितृसत्ताका नियमहरु प्राकृतिक लाग्थ्यो, आज पनि त्यही लाग्यो।

सयौ सुइराले एकसाथ घोचेजस्तो भएको थियो गरिमालाई। ऊ त्यो रातभर पिडामा छटपटाइरही। उनका आँखामा आँशू सिद्दिएर रित्तो भएको थियो। तातो फलामलाई लोहारले चुट्दा चुट्दा गालेको जस्तो मनका घाउले उनको शरिर सिथिल बनायो। उनका आँखामा निन्द्रा छाएन, बरु शून्यताले उनलाई निल्यो। त्यही शून्यतालाई चिर्दै रात छ्ल्ने प्रयास गर्दैथिई, झल्यास्स शून्यताको अर्को शिरानमा उनले दिक्षा देखि। हो, उही दिक्षा जसको मित्रतालाई उसले जानि जानि बर्षौ पहिले आफैले पन्छाएकि थिई।

बाह्र पढदासम्म गरिमा र दिक्षा उस्तै उस्तै थिए। पढाईको होस या बिचारको मापनमा दुबै प्रगतिशील थिए, दुबै अव्वल थिए। तर एउटै माटो, हावापानीमा उम्रेका दुई रुख हुर्किदासम्ममा त दुई थरि जस्ता भए। सानैमा निमोठेर कुनै कलात्मक बस्तु जस्तो गरिमा बिहेपछि घरमा सजाउने कलात्मक सो पिस भएकी थिई। उनका कालिगढले उनलाई जस्तो रुपमा ढाले, ऊ त्यस्तै रुपमा परिणत भई। उनका इन्द्रियहरु निष्क्रिय भए - बोल्ने, देख्ने, सुघ्ने शक्ति कमजोर हुदै गयो। दिक्षाले भने आफ्लाई तिखार्दै लगि। उन्मुक्त्त वातावरणमा, कुनै रोकटोक, संकोच बिना ऊ बढ्दै गई। आजको दिनमा दिक्षा दह्रो गरेर उभिएकि थिई। गरिमालाई भने आजको दिनमा उभिनलाई पनि थांग्रो चाहिने भएको थियो।

फेरि गरिमाको मनले अर्को तर्कना गर्यो। छोराको आशमा उनले कैयो निर्दोष छोरीहरुको आफ्नो गर्भमा हत्या गरेकी थिई। समाज र घर परिवारको नाममा ती छोरीको हत्यामा ऊ आफै संलग्न थिई। देवकीका सन्तानलाई त कंशले जन्म सम्म दिन सक्ने व्यबस्था गरेका थिए। करसाबको खलकमा त ती छोरीहरु गर्भमै तुहाइएका थिए। " ती नजन्मिएका छोरीहरुको पापले कही कतै करसाबको बंशलाई नै त पोल्ने होइन? नजानेर गरेको गल्ती र पापलाई पूजा पाठ गरेर पखाल्न सकिएला तर उनिहरुले त हत्या जस्तो महापाप जानि-जानि, केलाइ-केलाइ गरेका थिए। भन्छ्न महापापले त बंशलाई नै पिरोल्छ। के साच्चै त्यस्तै हुने संकेत त हैन यो कही?" पश्चाताप मिसिएको आफ्नै तर्कनाले गरिमालाई अझै असैह्य हुने गरि पोल्यो।

कुनै दिन धप धप बलेर सबलाई उज्यालो दिने गरिमा त्यो रात भित्रभित्रै जल्दै थिई। ऊ भित्रभित्रै मन्द मन्द डढेलो सुल्गिरहेको थियो। बल्दा बल्दै दियोको तेल रित्ति​दै गएझै गरिमा भित्रको आत्मविश्वास र साहस पनि खरानी बन्दैथियो। बाहिरको तापले भन्दा आफूभित्रको खरानीले उनलाई ब​ढी पोलिरहेको थियो।

बिहानको पहिलो प्रहरमै छोरीको कोठामा हान्निइदै पुगि गरिमा। ढोका खोल्ने बितिक्कै उनले जुन दृष्य देखिन्, त्यसले उनको आत्मालाई नै कम्पायो। कलिलो उमेरमा गरिमाकी छोरीले डोरीमा पासो हालेर आत्महत्या गरेकी थिई। हुत्तिएर छोरीको खुट्टा समाउन पुगि ऊ। छोरीका चिसा खुट्टाले गरिमाका हात र मुटु चिसा बनाए!

समाप्त!